Donald E. super'in Benlik Kavramı Kuramı
Öz Kavramı – Öz Kavramları Sistemi ( Benlik Tasarımı )
Öz insanın doğuştan getirdiği, yaşamını sürdürebilmesi için gerekli davranışları kazanabilme gizil gücünü ifade eder.
Öz kavramı ise, kişinin özü ile ilgili algılarının bütünleştirilmesi, sistemlendirilmesi ve adlandırılmasıdır.
Öz Kavramının Boyutları
Belli bir özelliğe ilişkin kavramın boyutları şunlardır:
1- Açıklık: Öz kavramının açıklığı, bir özelliğin farkında olma derecesini, özelliğin kesinlik derecesini gösterir.
2- Soyutluk: Bir kimsenin kendini somut terimlerle değil, genel ve soyut terimlerle anlatabilme gücünü gösterir.
3- Gelişmişlik: Özellikleri ifade eden kavramların geliştirilmesi demektir.
4- Kesinlik: Bireyin özellikleri kendisine yüklemedeki gücü ve kararlılığıdır.
5- Kararlılık: Belli bir özelliğe ilişkin olarak oluşturulan öz kavramının zaman boyunca değişmezliğini gösterir.
6- Gerçeklik: Bireyin herhangi bir özelliği hakkında oluşturduğu kavram ile, onu bu özelliği hakkında ölçme araçları ile dıştan elde edilen veriler arasındaki uyuşma derecesini gösterir.
7- Kabul Edilebilirlik: Kişinin sahip olduğu özelliklerden memnun olma, onu benliğin bir parçası sayıp benimseme isteğini belirtir.
Öz Kavramı Sisteminin Boyutları
Burada sözü edilen boyutlar, öz kavramını oluşturan tek tek özelliklerin ortak özelliklerini değil, bunların oluşturduğu sistemin özelliklerini açıklamaktadır.
1- Yapı: Öz kavramı sisteminin içsel olarak farklılaşma derecesini, yani, bazı özelliklerin özü çok iyi tanımlayıcı özellikler olarak algılanışını ifade eder.
2- Kapsam: Farklı yaşantılar geçiren birey, özünün farklı yönlerini anlayabilecektir.
3- Esneklik: Bireyin yeni verileri, yaşantı ürünlerini öz kavramının yapısına katmadaki ve onu özümlemedeki rahatlığını ifade eder.
4- Uyuşum: Öz kavramı sisteminin bağdaşım ve iç tutarlılık olarak adlandırılabilecek özelliğidir.
5- Kendine Özgülük: Kişinin kendini, başkalarını gördüğünden farklı şekilde görüşünü ifade eder.
6- Duygusal Yatırım: Öze atfedilen özelliklerin her birine heyecansal ya da duygusal yatırım miktarını, özelliklerden hangilerinin çatışmalara rağmen savunulmakta, hangilerinin korunmaya çalışılmakta olduğunu ifade eder.
Öz Kavramı ve Meslek Seçimi
Bireyin davranışları, kendisini ve çevresini yorumlayışına göre biçimlenmektedir. Meslek seçimi kararı da, bir davranış olarak bireyin öz kavramından etkilenmektedir. Super' e göre meslek seçimi kişinin özüne ilişkin tasarımlarının mesleki terimler halinde ifade edilmesidir.
Öz kavramını mesleki ifadelere dönüştürülmesi işlemi, iki alana ait, ayrı iki dilin anlaşılması ile incelenebilir.
1- psikolojik konuşma dili: “Ben” diye başlayan ve bazı sıfatlarla sona eren ifadeler. “Ben zekiyim. Ben güçlüyüm” gibi.
2- Mesleki konuşma dili: Çevrenin bazı meslekler için oluşturduğu basmakalıp fikirlerle, kişinin benimsediği sıfatlar meslek dilini oluşturur.
Psikolojik konuşma dilinin meslek diline dönüştürülmesine örnek:
Bireyin zekâ, uyumluluk ve geniş görüşlülük niteliklerine ilişkin öz kavramı, yani psikolojik konuşması “ Ben zeki, uyumlu ve geniş görüşlüyüm” şeklinde olsun. Dört mesleğe ilişkin basmakalıp yargıları, mesleki konuşma dili de:
- Doktor: Zeki + Uyumlu + Geniş Görüşlü
- Sanatçı: Zeki + Uyumsuz + Geniş Görüşlü
- Şoför: Zeki + Uyumsuz + Dar Görüşlü
- Kaçakçı: Aptal + Uyumsuz + Dar Görüşlü
Biçiminde olsun.
Bireyin psikolojik konuşmasının meslek konuşmasına dönüşmesi şöyle olacaktır:
- Doktor olacağım – Zeki – Uyumlu ve Geniş Görüşlüyüm % 100
- Sanatçı olacağım -Zeki – Uyumsuz ve Geniş Görüşlüyüm.% 67
- Şoför olacağım – Zeki -Uyumsuz ve Dar Görüşlüyüm % 33
- Kaçakçı olacağım -Aptal – Uyumsuz ve Dar Görüşlüyüm % 00
Bu durumda denilmektedir ki, bir kimse öz kavramını değiştirmediği takdirde, öz kavramına çok ters bir mesleği düşünmeyecek, örneğin kaçakçı olmak istemeyecektir.
Mesleki Gelişim Basamakları
Super meslek gelişimini bir meslekte karar kılıp o alanda iş bulma aşamasından ileri götürmüş, normal hayatın sonuna kadar devem eden gelişim evrelerini de incelemiştir. Super' in mesleki gelişim aşamaları;
Dönem Basamak Yaşlar Özellikler
1) Büyüme Dönemi: 14 yaşa kadar Bu dönem fiziksel, psikolojik ve sosyal gelişim dönemidir. Çocuk doğumdan itibaren çevre ile etkileşimde bulundukça kendi hakkında da kavramlar geliştirir. Öz kavramı ile meslek kavramları arasında ilişki kurmaya başlar. Özellikle babası ile özdeşim kurar.
Fantezi Hayal 4 – 10 Çocuğun davranışlarında heves, arzu ve anlık ihtiyaçların etkisi yoğundur. Hayal kurma ve rol denemeleri egemendir.
İlgi 11–12 Hoşlanma ve beğenmenin, etkinliklerin ve meslek emellerinin belirlenmesinde en önemli rolü olduğu basamaktır.
Kapasite yetenek 13–14 İşin gerektirdiği nitelikler daha yoğun biçimde dikkate alınır.
2) Araştırma Keşfetme Dönemi: 15–24 Gelişimin ergenlik dönemine rastlar. Bu dönemde ergen kendisi hakkında daha da bilinçlenir. Kendisini yetişkin rollerinde bilinçli olarak dener.
Deneme 15–18 İlgi, gereksinim, yetenek, değer ve fırsatların dikkate alındığı, fantezi, tartışma ve yarım zamanlı iş yaşantılarında bu seçimlerin geçerliliğinin denendiği dönemdir.
Geçiş 19–21 Gencin, iş ve çalışma dünyasına girdiği ve gerçeği daha çok göz önüne aldığı dönemdir.
Sınama Deneme 22–24 Kişi kendisine uygun bir çalışma alanı bulmuştur, başlangıç işe girer ve bu işi hayatı kazanma yolu olarak sınamaya başlar.
3) Yerleşme Dönemi: 25–44 Uygun bir alanın ve o alanda kararlı bir işin bulunması ile karakterize edilir. Dönemin başında sınama ve belki iş değiştirme görülebilir, fakat sınama – yanılma olmadan da yerleşme gerçekleşebilir.
Deneme 25–30 Başlangıçta uygun görülen bir çalışma alanı bireye doyum sağlamayabilir ve gerçek meslek hayatı başlamadan birkaç iş değiştirme görülebilir.
Sağlamlaştırma 31–44 Meslek örüntüsü berraklaştıkça çabalar onu sağlamlaştırmaya, çalışma dünyasında güvenli bir yer yapmaya yönelir.
4) Koruma Dönemi: 45–64 İş dünyasında bir yer edindikten sonra kişi bütün çabalarını, onu elde tutmaya ve geliştirmeye yöneltir. Meslek gelişiminde iniş – çıkışlar görülebilir.
5) Çöküş Dönemi: 65 ve sonrası Fiziksel ve zihinsel kapasitenin çöküşü demek olan yaşlılık yıllarına rastlar.
Yavaşlama 65–70 Kişi iş temposunu yavaşlatır. Görevlerini daha az güç isteyen başka alanlara kaydırır.
Tam emeklilik 71 ve sonrası Bu aşamada meslekten ayrılma, işi tümüyle bırakma gereği hissedilir.
Mesleki Gelişim Görevleri
Gelişim görevi, belli bir yaşam döneminde ortaya çıkan, başarı ile yerine getirilmesi daha sonraki görevlerde başarı ve mutluluğa, başarısızlıkta ise mutsuzluk ve kınamalara yol açan davranışlardır.
Mesleki gelişim görevleri ise yaşamın belli bir anında ortaya çıkan, iş etkinliklerine katılma ve buna hazırlanmada bir sosyal grubun üyelerinin göstermesi beklenen, oldukça düzenli bir dizi davranıştan çıkarılan görevlerdir.
Super şu gelişim görevlerini önermektedir:
– Meslek tercihlerini billurlaştırma (14 – 18 yaşlarını kapsar)
– Bir meslek tercihini saptama ( 19 – 21 yaşlarını kapsar)
– Bir meslek tercihini uygulamaya koyma 22 – 24 yaşlarını kapsar )
– Bir meslekte karar kılma 21 – 30 yaşlarını kapsar)
– Durumu sağlamlaştırma ve meslekte ilerleme
Mesleki Benlik Kavramı Gelişiminin Belirleyicileri
– Ekonomik Belirleyiciler: İş döngüsü, Teknolojik değişme, Savaş
– Sosyal Belirleyiciler: Sosyo – ekonomik statü , eğitim, vatandaşlık, ırk, inanç, cinsiyet
– Psikolojik ve Kişisel Belirleyiciler: – Biyolojik miras, zeka, özel yetenekler, ilgiler, ihtiyaçlar
Mesleki Gelişim Görevlerine İlişkin Tutum ve Davranışlar
Billurlaşma dönemine ilişkin tutum ve davranışlar şunlardır:
– Billurlaşma gereğinin bilincinde olma
– Kaynakların kullanılışı
– Göz önüne alınacak faktörlerin bilincinde olma
– Hedefleri etkileyebilecek faktörlerin bilincinde olma
– İlgi ve değerlerin ayrışması
– Şimdiki zamanla gelecek ilişkisinden haberdar olma
– Genel bir tercihin belirlenmesi
– Tercihin kararlılığı
– Tercih edilen meslek ile ilgili bilgi edinme
– Tercih edilen meslek için hazırlık planı yapma
– Meslek tercihlerinin akılcılığı
Meslek Olgunluğu
Meslek gelişimi ve meslek gelişimi görevleri kavramları doğal olarak meslek olgunluğu kavramını ortaya çıkarmıştır.
Super ve Overstreet, meslek gelişimi kuramında meslek olgunluğunu sınamak için, aşağıdaki meslek olgunluğu boyutlarını geliştirmişlerdir.
- Boyut- meslek seçimine yöneliş
1-1. Seçme konusuyla ilgilenme
1-2. Meslek seçimine yönelişte kaynakları kullanma
- Boyut- Meslek hakkında bilgi toplama , planlar yapma
2-1. Tercih edilen meslek hakkında özgül bilgileri saptama
2-2. Tercih edilen mesleği daha özgül olarak planlama
2-3. Planlama faaliyetlerini genişletme
- Boyut – Meslek tercihlerinin tutarlılığı
3-1. Alanlar içinde meslek tercihlerinin tutarlılığı
3-2. Düzeyler içinde meslek tercihlerinin tutarlılığı
3-3. Alan düzeyler dahilinde meslek tercihlerinin tutarlılığı
- Boyut- Özelliklerin billurlaşması
4-1. Ölçülen ilgilerin örüntülenme derecesi
4-2. İlgi olgunluğu
4-3. Çalışma sevgisi
4-4. İş değerlerinin örüntülenme derecesi
4-5. İş ödüllerinin etraflıca tartışılması
4-6. Seçme ve planlama sorumluluğunun kabullenilmesi
4-7. Meslek seçiminde bağımsızlık
- Boyut- Meslek tercihlerinde akılcılık
5-1. Yetenek ve tercih arasında uygunluk
5-2. Ölçülen ilgilerle tercihler arasında uygunluk
5-3. Tercih düzeyi, ölçülen ilgiler ve meslek düzeyi arasındaki uygunluk
Meslek Olgunluğunu Etkileyen faktörler
– Zeka
– Bilişsel karmaşıklık
– Cinsiyet
– Sosyo – Ekonomik düzey
– Zaman perspektifi
Kendine Saygı ve Meslek Seçimi
Kendine saygı kişinin özünü bir nesne olarak ele alıp onu değerlendirmesi sonucunda, kendisi hakkında vardığı yargı ve geliştirdiği tutumdur. Öz kavramı kişinin kendine bir obje gibi bakıp, özellikleri hakkında vardığı yargıların oluşturduğu bir tanımlama sistemidir ve öz kavramının bilişsel yönünü temsil eder.
Öz saygı ise bu yargılara karşı tutumu ve dolayısı ile öz kavramının duygusal yönünü temsil eder.
Kendine öz saygısı olan bireyler kendilerini daha gerçekçi olarak değerlendirmekte ve niteliklerine daha uygun tercihler yapmaktadırlar.
Gelişimsel görüşte, yaşam planının odak noktasını, kişinin kendi gelişimini kendisinin yönlendirmesi olduğu örtük olarak ifade edilmektedir. Danışmanların rolü; meslek seçimi ve gelişimi sürecinin aşamalarını kolaylaştırmaktır. Bu nedenle gelişimsel görüş meslek eğitiminin yanı sıra psikolojik danışma müdahalelerini de desteklemektedir. Ayrıca, eğitim ve psikolojik danışma müdahaleleri yaşamın her bir aşamasında yer alabilir ve bu yalnızca meslek tercihi, seçim yapma ve işe girme şeklindeki başlangıç eylemleriyle sınırlandırılmamalıdır. Örneğin bazı insanlar yakın gelecekteki ve hâlihazırdaki emeklilik konusunda eğitimden ve psikolojik danışmadan yarar sağlayabilirler.
