Psikolojik danışma ve rehberlikle ilgili kavram ve uygulamalar hakkında yeterli bir anlayış kazanma kuşkusuz zaman alıcıdır. Bu kitabın tamamı okunup incelendikten sonra Okuyucunun bu konuda belirgin bir anlayış kazanması beklenebilir. Bu kitabın başta gelen amaçlarından biri de bu anlayışı kazandırmaktır. Ancak, iletişimi kolaylaştırmak amacı ile daha başlangıçta psikolojik danışma ile rehberlik arasındaki ilişkiyi kısaca açıklamak ve bu kitap için Psikolojik Danışma ve Rehberlik adının seçilmesinin nedenlerini söylemek yararlı görülmüştür. Hemen belirtmek gerekir ki, Ülkemizde geleneksel olarak rehberlik alanında kullanılan deyim ve kavramlarda anlamsal bazı karışıklıklar vardır. Rehberlik uygulamalarında daha ileri düzeyde olan diğer ülkelerde de bu anlamsal karışıklıklar henüz tamamen giderilememiştir. Bunun nedeni, en kısa anlatımı ile, alandaki sürekli ve hızlı gelişmelerdir.
Psikolojik danışma ve rehberlik alanında yayınlanmış Türkçe kitaplarda şimdiye kadar genellikle Rehberlik adı kullanılmıştır. İngilizce kitaplarda ise, çok sayıda kaynak yayınlandığı için. kitap adlarında daha geniş ayrılıklar bulunmaktadır. Rehberlik alanındaki temel konular için başlangıçta hazırlanan İngilizce ders kitaplarında sadece “Rehberlik” (guidance) adının yaygın olarak kullanılmış olmasına karşın; özellikle son yıllarda Rehberlik ile birlikte, “Danışma” (Counseling) adının daha çok kullanılmakta olduğu dikkati çekmektedir. Çünkü, rehberlik kavram ve uygulamalarındaki yeni gelişmeler danışma sürecinin rehberlikteki önemini ortaya koymakta ve danışma'nın tüm rehberlik hizmetlerinin özünü ve merkezini oluşturduğunu vurgulamaktadır.
Son yıllarda rehberlik alanında kullanılmakta olan “danışma” sözcüğü gerek ülkemizde gerekse batı ülkelerinde başka alanlarda da kullanılmaya başlanmıştır. Her alanda gözlenen uzmanlaşmanın bir sonucu, birçok resmî ve ticarî kuruluşlar aslında/”psikolojik” olmayan danışma sürecinden yararlanma ve bu amaçla özel danışmanlar kullanma yoluna girmişlerdir. Öyle ki birçok kuruluşta sadece yol gösterme görevi yapan birer danışma bürosu ortaya çıkmıştır. Bu gelişme .rehberlikte psikolojik bir süreç olarak yararlanılan danışma ile, öteki alanlarda kullanılan ve psikolojik bir süreç olmayan danışma arasında karışıklıklara neden olmuştur. Bu karışıklıkları gidermek amacı ile psikolojik bir süreç olan danışma için Psikolojik Danışma (Pyschological Counse-ling) sözü son yularda rehberlik alanında daha da yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Yukarıda belirtilen gelişmelerle birlikte, rehberlik ile psikolojik danışma kavramları ve bunların uygulamalardaki yeri hakkında tartışmalar ve görüş ayrılıkları henüz tamamen giderilmiş değildir. Nitekim, bazı uzmanlar rehberlik etkinlikleri içinde olduğu halde psikolojik danışma ile ilgisi pek sınırlı olan birçok etkinliğe dikkati çekerek rehberlik kavramını günümüzde de Ön planda tutmak istemektedirler. Bazı uzmanlar ise, geleneksel olarak rehberlik adı altında verilen hizmetlerin bir çoğunu aslında öğretim etkinliklerinin bir uzantısı gibi görmekte ve psikolojik danışma ilişkisi bulunmaksızın Öğrenciye verîlen öteki yardım hizmetlerini psikolojik hizmetlerden saymamaktadır, öte yandan son yıllarda büyük bir uzman grubu, orta bir yol olarak, hem rehberlik hem de psikolojik danışma kavramlarını bir arada benimseyerek kitaplarında “rehberlik ve psikolojik danışma” yada “Psikolojik Danışma ve Rehberlik” adını kullanmaktadır. Bunların arasında Rehberlik veya Psikolojik Danışma sözlerini daha öne almayı bir vurgulama olarak gösterenler de vardır. Örneğin, “Rehberlik ve Psikolojik Danışma” deyince rehberlik hizmetlerine daha ağırlık verildiğini; “Psikolojik Danışma ve Rehberlik” deyince psikolojik danışma hizmetlerine daha çok ağırlık verildiğini göstermek gibi.
Psikolojik danışma ile rehberlik kavramları üzerinde yapılan açıklamalar ve tartışmalar bütünü ile ele alındığında, genel bir anlaşma noktası olarak rehberliğin türlü etkinlikleri ve servisleri ile aslında daha geniş bir kavram olduğu; psikolojik damşma'nın ise rehberlik çalışmaları İçinde çok Önemli ve vazgeçilmez bir hizmet alanını oluşturduğu ortaya çıkmaktadır.
Ülkemizde yükseköğretim kurumlarında yapılan yeni düzenlemelerde ise. rehberlik alanı, “psikolojik hizmetler” içinde “psikolojik danışma ve rehberlik” adı ile bir bilim dalı olarak ele alınmış ve örgütlenmiştir.
Yazar, alandaki bu gelişmelerin ışığı altında genellikle paylaşılan bir anlaşma noktası olarak, rehberlik ile psikolojik danışmaların iç içe bulunan ve birbirlerini tamamlayan kavram ve uygulamalar olduğu görüşünü benimsemektedir. Yani, bireye verilen psikolojik yardım hizmetleri bütünü ile incelendiğinde rehberliğin psikolojik danışmadan daha geniş bir kavram ve uygulama olduğu görülmektedir. Ancak, psikolojik danışma hizmetlerinin çok yoğun olmadığı rehberlik çalışmalarını da tam sayma olanağı yoktur.
Buraya kadar verilen açıklamaların sının içinde psikolojik danışma ile rehberlik arasındaki ilişki Şekü – 1.1'de gösterilen basit bir çizimle daha somut olarak anlatılabilir.
1.3 REHBERLİĞİN ANLAMI
rehberliğin anlamı üzerinde yulardan beri çok şeyler söylenmiş ve rehberliğin çeşitli tanımlan yapılmıştır. Günümüzde bile rehberlik birçok kişilere ayrı ayrı anlamlar vermektedir. Rehberliğin anlamı hakkın-4aki anlatımların her birinde, kuşkusuz, bir gerçek payı vardır. Ancak, bunlardan hiçbirinin henüz tek başına rehberlik kavramını bütünü İle kapsayacak genişlikte ve yeterlikte olduğunu söylemek zordur. Nitekim, yapılan bir literatür taraması sonucunda rehberliğin yüzden fazla değişik tanımının yapıldığı saptanmıştır. (Shertzer ve Stone, 1971; s. 40). Bu tanımlar arasında önemli ayrılıklarla birlikte geniş binişiklikler de gözlenmektedir.
Rehberlik alanında tanınmış uzmanlardan bazıları rehberlik kavramını açıklamaya çalışırken rehberliğin ayrıca bir tanımını vermekten kaçınılmaktadır. Bu uzmanlar rehberlik kavram ve uygulamalarını sınırlı kelimeler içinde yeterli bir biçimde tanımlaya bilmenin zorluğuna dikkati çekmektedir. Aslında, bir ölçüde her bilimsel çalışma alanı için geçerli olan.bu tanımlama zorluğu.' Disiplinler arası bir çalışma alanı olarak hızla gelişen rehberlik için daha da belirgin bir durumda ortaya çıkmaktadır.
Rehberlik kavramı ile ilgili anlatımlar arasında geniş ayrılıkları neden olan türlü etmenler ve dolayısı ile rehberliği tanımlamada karşılaşılan türlü sorunlar vardır. Bunların bazıları şöylece özetlenebilir:
1. Kavram ve uygulamaları ile, rehberlik ve psikolojik danışma hareketi yenidir. Rehberlik kavram ve uygulamalarının dayandığı değişik kuramlar vardır. Bu kuramlar arasında ise geniş görüş ayrılıkları bulunmaktadır.
2. Rehberlik başlangıçta eğitim sürecinin içinde onu tamamlayan bir boyut olarak yer almış ve günümüzde de en yaygın rehberlik ve psikolojik danışma uygulamaları eğitimde sürdürülmektedir. Ancak, bugün psikolojik danışma ve rehberlik ile, eğitim sürecinin öteki boyutları arasındaki ilişkiler tam olarak henüz belirtilememiştir.
3. Psikolojik danışma ve rehberlik alanında görev yapan personel arasında gördükleri eğitim ve kazandıkları uygulama tecrübeleri bakımından geniş ayrılıklar vardır.
4. Rehberlik disiplinler arası bir çalışma alanı olarak insan davranışları ile ilgilenen öteki bilim dallarından geniş ölçüde yararlanmaktadır. Gerek davranış bilimlerindeki hızlı gelişmeler, gerekse bilim dalı olarak psikolojik danışma ve rehberlik alanında yapılan yeni araştırmalar, uygulamaları sürekli olarak etkilemektedir. Bu şekilde, rehberlikte kullanılan deyim ve kavramlar hızla değişmekte ve çok kısa sürede eskimektedir.
5. Rehberliğin yanı sıra, kişiler arası ilişkilerde bireye psikolojik yardımı konu edinen Psikoloji ve Psikiyatri gibi alanlar, çeşitli dallan ile, hızla gelişmektedir. Ancak, benimsenen kavram ve uygulamalar bakımından bu alanlar arasında geriş binişiklikler gözlenmektedir, işte, psikolojik danışma ve rehberlik ile öteki yardım alanları arasındaki ilişkilerin ve sınırların henüz belirlenememiş olması da rehberliğin anlamı ile ilgili kavramsal karışıklıkların bir başka nedenini oluşturmaktadır.
Buraya kadar yapılan açıklamalarla rehberliğin anlamı ile ilgili bazı kavramsal karışıklıklara dikkati çektikten sonra, şimdiye kadar yapılan çeşitli tanımlardan örnekler alarak bu tanımların ortak yanlarını belirtmek yararlı olabilir.
Bazı Tanım Örnekleri
Rehberliğin anlamı üzerindeki tartışmaları zenginleştirmek, tanımların ortak yanlarını görmek ve bu şekilde bazı genellemelere gitmek amacı ile birkaç rehberlik tanımı aşağıda verilmiştir:
1. “Rehberlik seçimler ve uyum yapmada, problem çözmede bir kişinin diğerine verdiği yardımdır” (Jones, 1963; s. 8).
2. “Rehberlik problem çözebilmesi, bağımsız hale gelebilmesi ve içinde yaşadığı toplumun sorumlu bir üyesi olabilmesi için bireye verilen yardım sürecidir” (Glanz, 1964; s. 5).
3. “Rehberlik, demokratik ortam içinde bireyin kapasite ve yeteneklerini en uygun biçimde geliştirmeyi amaçlayan ve uzman kişilerce verilen tüm eğitim programının bir parçası olarak sunulan hizmetlerdir” (Mor-tensen ve Schmuller, 1966; s. 3).
4. “Rehberlik kendini anlaması, ev, oku^ve topluma en iyi uyum yaparken kendi kendini yönelebilmesi için bireylere yardım etme sürecidir” (Miller, 1968; s. 7).
5. “Rehberlik kendini ve kendi dünyasını anlaması için bireye yardım etme sürecidir” (Shertzer ve Stone, 1971; s. 40).
6. “Rehberlik, ferdin en verimli bir şekilde gelişmesi ve tatminkar intibaklar sağlamasında gerekli olan tercihleri, yorumlan, planlan yapmasına ve kararlan vermesine yarayacak bilgi ve hünerleri kazanması ve bu tercih ve kararlan yürütmesi için ferde yapılan sistemli ve profesyonel yardımdır” (Tan, 1975; s. 13).
7. “En geniş anlamında rehberlik bir insanın başka bir insana yada gruba, o insanın yada grubun en iyi bir biçimde yaşamasına, insanların kendilerini gerçekleştirmelerine en elverişli yollan bulabilmeleri için yapılan yardımlardır” (Baymur, 1975; s. 6).
8. Rehberlik, bireyin yeterlilikleri ve yetenekleriyle en üst düzeyde gelişerek gereksinmelerini doyurmasında, benliğine uygun rol kavranılan geliştirerek çevresindeki durumlarla ilişkisinde uyum sağlaması için gerekli problem çözme, karar verme, bilgi ve becerisini kazanmasında; benlik kavramı ile bağdaşan doğal ve toplumsal “gerçeği” içinde bir öğrenen olarak anlamlı ve mutlu bir yasam sürdürmesinde, bireye profesyonel kimselerce yapılan bilimsel ve sistematik yardım sürecidir” (özoğlu, 1977; s. 50, 51)v.b.
Tanımların Ortak Yanları
Yukarıda verilen tanımlar herhangi bir ölçüte göre seçilmiş tanımlar değildir. Bu tanımlan sayfalar dolacak kadar çoğaltma olanağı da vardır. Ancak, çeşitli tanımlardan örnek göstermek bakımından burada verilenler sayıca yeterli kabul edilebilir.
Rehberliğin anlamı ile ilgili tanımlar, kuşkusuz, çeşitli açılardan inceleme konusu yapılabilir. Bu, bilimsel olarak incelemeyi yapacakların belirlediği amaçlara bağlıdır. Ancak, buradaki amaç, aşın uçlan dikkate almaksızın rehberlik alanının bütünlüğü içinde, çeşitli tanımlarda günümüzün rehberlik anlayışına uygun olan kavramları bir araya getirerek rehberliğin anlamını ortaya koymaktır.
Burada verilenler ile birlikte çeşitli rehberlik tanımlan bir arada incelendiğinde, günümüzde benimsenen çağdaş rehberlik anlayışının temelini oluşturan ve her biri önemli bir kavrama işaret eden bazı anahtar sözcükler dikkati çekmektedir. Bunlar arasında “süreç”, “yardım”, “birey”, “kendini anlama”, “seçim yapma”, “uyum sağlama”, “kendini gerçekleştirme” gibi sözcüklere sık rastlanmaktadır. Gerçekten rehberlik anlayışında her biri önemli birer kavram olan bu sözcükler rehberliğin temel taşlarını oluşturmaktadır.
Bazı Genellemeler
Tanımların çoğunda ortak olarak kullanılan bu sözcüklerden hareket ederek rehberliğin anlamında temel olabilecek şu genellemeler sıralanabilir
1. Rehberlik bir süreçtir. Rehberlik bir anda olup biten bir iş değildir. Rehberlik çalışmalarının etkili sonuçlar vermesi bir süre gerektirir. Bunun için rehberlik hizmetleri süreklidir. Rehberlik yardımı sadece okulda değil insanın bulunduğu her yerde vardır. Rehberlik tek bir olay yada işlem değildir; rehberlik belirli basamaklan bulunan ve birbirine dayalı olan bir dizi etkinlikleri kapsar.
2. Rehberlik bireye yardım etme işidir. Rehberlik yardımı psikolojik bir yardımdır. Rehberliğin psikolojik bir yardım olma özelliği onu başka yardım hizmetlerinden belirgin bir biçimde ayırır. Buna göre, rehberlik yardımı bir yol gösterme, nasihat etme, bilgi verme yardımı değildir. Psikolojik yardım olarak rehberlik, ancak psikolojik ilişkiler içinde gerçekleştirilebilir. Psikolojik ilişkilerin kurulması ise, kuşkusuz, belirli ortamlarda belirli koşulların sağlanmasına bağlıdır. Rehberlik yardımı ile erişilmek istenen amaçlar vardır. Onun için rehberlik yardımı,amaçlı bir yardımdır.
Öte yandan, yardım etme süreci iki boyutludur: Yardım eden kişi vardır; yardımı alan kişi yada kişiler vardır. Rehberlikte hem yardım eden hem de yardım alan önemlidir. Bunlar arasındaki ilişkiler asla tek yönlü değildir. Her iki tarafın istekliliği ve gönüllülüğü esastır. Rehberlik yardımının etkililiği, yardımı alanın istekliliği ve bu yardımı almaya hazır oluş derecesi ile yakından ilgilidir. Görülüyor ki, türlü yönleri ile rehberlikte “yardım etme” işi bir kavramdır ve bu kavramın iyi anlaşılması çok önemlidir.
3. Rehberlik yardımı bireye dönüktür'. Rehberlik hizmetlerinin merkezinde birey vardır. Okul ortamında rehberliğin ilgilendiği birey öğrencidir. Öğrenci türlü kişilik özellikleri bulunan ve gelişmekte olan bir kişidir. Her öğrenci geliştirilebilecek bir kapasiteye sahiptir. Bunun için, günümüzde psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri eğitim sürecinin ayrılmaz ve tamamlayıcı bir yanını oluşturur. Rehberlik anlayışında genel olarak her birey değerlidir. Bütünü ile işe yaramayan bir birey düşünülemez. Rehberlik yardımı gruplar halinde verilse de bu yardımın merkezinde yine tek tek bireyler vardır. Rehberlik yardımında bireyin gücüne güvenilir. Bireye yardım edildiği takdirde birey kendi problemlerini çözmede kendi kendine yeter hale gelebilir. Rehberlik anlayışında problemleri olsa da her birey “normal” kabul edilir. Bunun için rehberlik yardımı bütün bireylere dönüktür. Normal olarak her birey rehberlik yardımına gerek duyabilir. Rehberlik, bireyi üzen ve kaygılandıran her türlü problemle yakından ilgilenir.
4. Rehberlik bilimsel ve profesyonel bir yardımdır. Rehberlik çalışmaları bilimseldir. Rehberlik yardımının dayandığı bilimsel ilkeler ve yöntemler vardır. Bu bilimsel ilke ve yöntemlere uygun olarak rehberlik yardımı belirli bir plan, program ve sistem içinde sunulabilir. Rehberlik ve psikolojik danışma alanı öğrenime dayalı, özel bir uzmanlık alanıdır. Onun için, rehberlik hizmetleri bu alanda yetişmiş uzman kişilerce profesyonel bir düzeyde sunulduğu takdirde etkili olabilir. Rehberlik belirli beceri ve tekniklerin arka arkaya uygulanması biçiminde sürdürülen bir teknisyenlik hizmeti değildir. Rehberlikte türlü beceri ve tekniklerden daha çok, bilimsel bulgulara dayalı temel ilkeler ve kavramlar önemlidir. Bunun için. bugün, psikolojik danışma ve rehberlik profesyonel bir hizmet alanıdır; gelişmekte olan bir meslektir.
5. Rehberliğin esası bireyin kendini gerçekleştirmesine yardım etmektir. “Kendini gerçekleştirme” psikolojik danışma ve rehberlik yardımının bütün boyutlarını içine alan bir kavramdır, Doğrudan doğruya rehberlik yardımının amacına işaret eden bu kavram hakkında ileride “Rehberliğin Amacı” başlığı altında daha ayrıntılı açıklama yapılacaktır. Rehberliğin anlamı ile ilgili çeşitli açıklamalarda kullanılan ve rehberlik yardımının esasını oluşturan kavramlar rehberlikte erişilmek istenen bir sonuç olarak, bireyin kendini gerçekleştirmesine işaret etmektedir. Nitekim, rehberlik yardımı ile kendi kişiliğini anlayan birey kendi dünyasını daha gerçekçi bir gözle anlayabilir ve bu şekilde, çevresine daha dengeli ve sağlıklı bir uyum yapabilir. Yine, kendini gerçekçi bir gözle algılayabilen bireyin bütün kapasite ve yeteneklerini en uygun bir düzeyde geliştirecek fırsat, olanak ve ortamı seçebileceği beklenmektedir, özetle, bireyin kendini anlaması, problemlerini çözebilmesi, kendine en uygun seçimleri yaparak gerçekçi kararlar alabilmesi, kendi kapasitelerini en uygun bir düzeyde geliştirebilmesi, çevresine dengeli ve sağlıklı bir uyum yapabilmesi, v.b. psikolojik danışma ve rehberlik yardımının esasını oluşturan ve bireyin kendini gerçekleştirme düzeyini geliştiren belirgin sonuçlardandır.
Bir Rehberlik Tanımı Daha
Rehberliğin anlamı üzerinde daha Önce sıralanan genellemeleri geçer-‘ li sayarak şöyle bir tanım yapılabilir Rehberlik, kendini anlaması, problemlerini çözmesi* gerçekçi kararlar alması, kapasitelerini kendine en uygun düzeyde geliştirmesi, çevresine dengeli ve sağlıklı bir uyum yapması ve böylece kendini gerçekleştirmesi için uzman kişilerce bireye verilen psikolojik yardımlardır.
Yukarıda verilen tanımın çeşitli rehberlik tanımlarına bir yenisini eklemek gibi bir amacı yoktur. Aslında, rehberliğin anlamı üzerinde belirgin bir anlayış kazanabilmek için psikolojik danışma ve rehberlikle ilgili kavramların daha ayrıntılı olarak incelenmesine gerek vardır. Bu kavramlar ileride yeri geldikçe daha ayrıntılı olarak açıklanacaktır. Bütün bu ayrıntıları okuyup inceledikten sonra, yeniden başa dönerek rehberliğin anlamına ilişkin bu açıklamaları değerlendirmek ve kendi anlayışını ortaya koymak Okuyucudan beklenmektedir.
